ارکان « وقف » چیست؟

 

بنا بر قول اکثر « فقهاء » و بر اساس مواد « قانون مدنی »، « وقف » شامل چهار رکن است: 1- « صیغه وقف » 2- « مال موقوفه » 3- « واقف » 4- « موقوف علیه ».

الف- « صیغه وقف »: تمامی فقهای « امامیه » و « عامه » بر این مطلب، اتفاق نظر دارند که « وقف » با لفظ « وقفتُ »، تحقق پیدا می کند و این لفظ صراحت در « وقف »، دارد و به هیچ قرینه « لغوی »، « شرعی » یا « عرفی » ای، نیاز ندارد. به قول « علامه حلی »، لفظ صریح در « وقف »، « وقفتُ » است و لا غیر و برتری این لفظ بر دیگر صیغه های « وقف »، از لحاظ دلالت، مورد اتفاق فقهاست؛ در حالیکه الفاظ دیگری؛ همچون « تصدقت » - به معنی « صدقه دادم »- با توجه به اینکه بر « وقف » و غیر « وقف »، دلالت دارند، باید همراه با قرینه، باشند تا بدانیم منظور از آن، « وقف » بوده است. همچنین، ممکن است که « واقف » به ساختمانی، اشاره کند و بگوید: « این « وقف » است. » و « عربی بودن » و « ماضی بودن » شرط نیست. بعضی از « فقهای امامیه »، فرموده اند: « در « وقف » مسجد و مقبره، احتیاج به « صیغه »، نیست؛ یعنی اگر کسی مسجدی را بنا کند و به مردم، اجازه اقامه نماز را بدهد یا قطعه زمینی را جهت دفن اموات، اختصاص دهد و اجازه دفن بدهد، این عمل به تنهائی، در تحقق « وقف »، کفایت نموده و احتیاجی به گفتن لفظ « وقفت »، نیست. ماده 56 « قانون مدنی » نیز، مقرر داشته است: « « وقف » واقع می شود به « ایجاب » از طرف « واقف » و به هر لفظی که صراحتا، دلالت بر معنی آن، کند ... . » در این ماده، قید شده که « صیغه وقف » باید به لفظ، اداء شود؛ در حالیکه طبق اصول کلی و مستنبط از مواد 191 و 192 « قانون مدنی »، اشکالی ندارد که « عقد وقف » به ویژه، در نوع « عام »، به نحو « فعلی » و « عملی »، تحقق پذیرد و برخی فقهاء نیز، بدان، تصریح کرده اند. با استنباط از ماده 192 « قانون مدنی »، با عجز از تلفظ، « ایجاب » و « قبول » از ناحیه شخص « لال »، می تواند به صورت « اشاره »، باشد. علی هذا، « الفاظ » موضوعیت ندارند؛ بلکه وسیله ای برای بیان « اراده » شخص « گوینده »، می باشند و تکیه بر هر چیزی که ما را به این هدف، برساند، صحیح است و فرقی بین « وقف » و غیر « وقف »، وجود ندارد.

ب- « مال موقوفه »: « موقوفه » نیز، باید دارای شرایطی، باشد: 1- « عین » بودن: از آنجائی که تنها « عین » را می توان « حبس » و « منافع » آن را برای « مصلحت معینی »، اختصاص داد، لذا، « مال موقوفه » باید « عین معین » باشد و « دین » و « منفعت » را نمی توان « وقف » کرد. در ماده 58 « قانون مدنی » نیز، مقرر شده است: « فقط، « وقف » « مال »ی جایز است که با بقاء « عین »، بتوان از آن، « منتفع » شد؛ اعم از اینکه « منقول » باشد یا « غیرمنقول »، « مشاع » باشد یا « مفروز ». » علت اینکه نمی توان « دین » را « وقف » کرد به این جهت، است که « دین » « کلی در ذمه » است و « قابلیت حبس » را ندارد و علت اینکه « منفعت » را نمی توان « وقف » کرد به این دلیل، است که استفاده از « منفعت » را نمی توان « وقف » کرد؛ به این دلیل که استفاده از « منفعت »، با « تلف تدریجی آن »، صورت می گیرد. لازم نیست که « مالک عین » و « مالک منفعت » در « وقف اموال »، یکی باشند. پس، اگر هر دو « مالک عین » و « مالک منفعت » مجتمعا، « مال »ی را « وقف » کنند، « عقد وقف » صحیح است. « عین » باید « معین » بوده و « قابلیت تملیک » و « قابلیت استمرار » داشته باشد. در اینکه آیا لازم است که « مال موقوفه » « معین » باشد یا امکان دارد یکی از دو یا چند « مال »، به نحو « تردید »، « وقف » شود، اختلاف نظر است. برخی از « فقهاء »، آن را « باطل » می دانند و برخی آن را « جایز »ی می دانند که به طور « قرعه »، معین می شود و به نظر برخی، هر مصداقی که « واقف » به « قبض »، داد نسبت به آن، « واقع شده » محسوب می شود. « مال موقوفه » کافی است اجمالا، « معلوم » باشد و لازم نیست که « جنس »، « وصف » و « اندازه » آن؛ مانند « بیع »، « معلوم » و « معین » باشد. از طرفی، نباید « مال »ی که « وقف » می شود « مبهم » باشد؛ مثل اینکه « مالک » کلا، بگوید: « « مال »ی را « وقف » کردم. ». « وقف » در این صورت، صحیح نیست. 2- « مملوک » بودن: مطابق ماده 57 « قانون مدنی »، « واقف » باید « مالک » « مال »ی باشد که « وقف » می کند و به علاوه، دارای « اهلیت »ی، باشد که در « معاملات »، معتبر است ... . » « عین معین قابل بقاء یا قابل تعیین »ی که برای « وقف »، قرار داده می شود باید متعلق به « مالک »، باشد یا به « وکالت » از « مالک » یا با « اجازه » او، « وقف » شود. « وقف فضولی » هم، « غیرنافذ » است و به محض « تنفیذ »، واقع می شود؛ مشروط به اینکه به « قبض »، داده شده باشد. لازم نیست که « مالک » در همان لحظه « وقف »، « مالک منافع » آن نیز، باشد. پس، منزلی که به « اجاره »، داده شده را می توان « وقف » کرد؛ اما « ملک »ی که کلا، « مسلوب المنفعه » باشد؛ مثل « زمین شوره زار »، « قابلیت وقف » ندارد؛ زیرا « تسبیل منافع » در آن، ممکن نیست. این امر از مفهوم مخالف ماده 64 « قانون مدنی »، استنباط می شود که مقرر می دارد: « « مال »ی را که « منافع » آن موقتا، متعلق به دیگری، است می توان « وقف » نمود و همچنین، « وقف » « ملک »ی که در آن، « حق ارتفاق » موجود است « جایز » است؛ بدون اینکه به « حق » مزبور، خللی وارد آید. » 3- « قابلیت بقاء »: « مال مورد وقف » باید « قابل بقاء » و « قابل انتفاع » باشد. بر اساس ماده 58« قانون مدنی »، « وقف » آن « مال »ی « جایز » است که با « بقاء عین »، بتوان از آن، « منتفع » شد. منظور از « قابل بقاء » بودن « مال موقوفه »، « پایدار بودن، استمرار و بقای عرفی » است.؛ ولی لازم نیست که هم اکنون، و به صورت « بالفعل »، « قابل بهره برداری » باشد؛ بلکه کافی است « بالقوه » ای باشد که بعد از مدتی، « قابل انتفاع » شود؛ مانند « وقف » چهارپای کوچک و نهال کاشته شده ای که چندین سال بعد، میوه می دهد. 4- « مشروع » بودن: به نظر « فقهاء »، آن چه « وقف » می شود باید دارای « منافع حلال »، باشد. به تعبیر دیگر، « منافع » باید « عقلائی » و « مشروع » باشد و « وقف » « اعیان »ی؛ همچون « آلات لهو و لعب »، « آلات قمار »، « خوک » و امثال آن که « نجس العین » هستند، « جایز » نیست؛ زیرا « مسلمانان » نمی توانند از آن، استفاده « مشروع » ببرند. با توجه به « قانون »، این نوع « اموال » مانند « مال »ی است که « منافع » نداشته باشد. لذا، « قابلیت وقف » را نخواهند داشت. 5- « قابلیت انتقال »: « مال » بایستی « قابل انتقال » باشد؛ زیرا « مال » باید از « ملکیت » شخص « واقف »، خارج شده و به « ملکیت » « شخص حقوقی موقوفه »، وارد گردد. لذا، آن چه « شرعا » و « قانونا »، « قابل انتقال » نیست یا از « مشترکات عمومی »، است نمی تواند مورد « وقف »، قرار گیرد. 6- « قابلیت قبض »: « مال » بایستی « قابلیت قبض و اقباض » داشته باشد. مطابق ماده 67 « قانون مدنی »: « « مال »ی که « قبض » و « اقباض » آن ممکن نیست « وقف » آن « باطل » است؛ لیکن اگر « واقف » قادر بر « اخذ و اقباض » آن، نباشد و « موقوف علیه » قادر به « اخذ » آن، باشد، « صحیح » است. » « عدم قابلیت قبض » ممکن است به لحاظ « طبیعت مال »، باشد؛ مانند « اموال غیرمادی »؛ از قبیل، « حقوق مالی » و ممکن است در اثر « موانع خارجی »، باشد؛ مانند « مال »ی که در دریا، غرق شده و نتوان به « قبض »، داد. هر چیزی که عرفا، دخول در « وقف »، داشته با شد جزء « موقوفه »، است؛ هر چند که صریحا، در « وقفنامه »، قید نشده باشد یا حتی « واقف » هم، از آن، اطلاعی نداشته باشد. ( ماده 356 « قانون مدنی » )؛ مثلا، در « وقف » خانه، ممر، مجرا و هر چه که ملصق به بناء، باشد به طوری که نتوان آن را بدون خرابی، منتقل نمود متعلق به « موقوفه »، خواهد بود. ( صدر ماده 358 « قانون مدنی » ) البته طبق ماده 358 « قانون مدنی »، « زراعت » و « میوه درختان » در « وقف » و حتی « حمل در حیوان » داخل « وقف »، قرار نمی گیرند. اگر دخول شیء در « وقف »، « عرفا »، « مشکوک » باشد، آن شیء داخل در « وقف »، نخواهد بود.

ج- « واقف »: از آنجائی که « وقف » « تصرف در امور مالی » و از « تبرعات »، است، « واقف » باید دارای « اهلیت تمتع » و « اهلیت استیفاء »، باشد. « واقف » باید « عاقل »، « بالغ » و « جایز التصرف » باشد؛ یعنی « محجور » نباشد؛ زیرا « وقف » متضمن « تصرف مالی »، است و لذا، « واقف » نبایستی « محجور » باشد. همچنین، « انشای وقف » در « مرض متصل به موت واقف »، صورت نمی گیرد. همچنین، « واقف » بایستی « مختار » باشد؛ یعنی « مجبور » و « مکره » نباشد؛ زیرا « وقف » و « وصیت » فرد « مکره »؛ مانند سایر « تصرفات » او، « نافذ » نیست. به نظر می رسد که حکم « قصد »، « اکراه »، « اشتباه » و « اضطرار » در « وقف »، همان است که در سایر « عقود »، جریان دارد و در مواد 191، 195 و 99 تا 209 « قانون مدنی »، تعیین تکلیف شده است. مطابق ماده 423 « قانون تجارت » نیز، « تاجر ورشکسته » از تاریخ صدور حکم، از مداخله در اموال خود؛ حتی آن چه که ممکن است در مدت « ورشکستگی »، عاید او گردد، « ممنوع » است و لذا، اقدام وی « باطل » خواهد بود. « وقف » شخص « مدیون »ی که هنوز، « حکم حجر » او صادر نشده « صحیح » و « لازم » است و وجود « دین » اشکالی ایجاد نمی کند؛ گرچه « قصد اطاله »؛ به معنی « امروز و فردا کردن »، داشته باشد؛ زیرا در این وضعیت، « مالکیت » او باقی است و حق « طلبکاران » به « عین »، تعلق نگرفته است. « حکم حجر » یعنی « سلب صلاحیت اعمال حقی که شخص دارا بوده است ». « اسباب حجر » عبارتند از: « صغر »، « جنون »، « سفه »، « افلاس »، « اعسار »، « ورشکستگی » و ... . « مرض مسرب به موت » را نیز، « فقهاء » از « اسباب حجر »، شمرده اند؛ ولی در « قانون مدنی »، ذکر نشده است. مطابق ماده 1207 « قانون مدنی »: « اشخاص ذیل « محجور » و از « تصرف » در « اموال » و « حقوق مالی » خود، « ممنوع » هستند: 1- « صغار » 2- « اشخاص غیررشید » 3- « مجانین ». مطابق ماده 65 « قانون مدنی »: « صحت « وقف »ی که به علت « اضرار دیان واقف »، واقع شده باشد منوط به « اجازه » « دیان »، است. » فلسفه وضع این ماده برای این بوده که « مالک » نتواند باعث « اضرار » به « طلبکار »، شود. منوط نمودن صحت « وقف » به « اجازه » « دیان » به این معناست که چنین « وقف »ی « باطل » نیست؛ بلکه « قابل ابطال » است. برای اثبات « عدم نفوذ وقف »، باید قصد « اضرار به طلبکاران » و « فرار از دین » ثابت گردد. « وقف » باید توسط « مالک »، صورت گیرد. در خصوص اینکه آیا « وقف فضولی »؛ یعنی « وقف » از جانب « غیرمالک »، « جایز » است یا خیر و اینکه آیا اشخاص می توانند بدون داشتن « نمایندگی » از طرف « مالک »، « مال » وی را « وقف » نمایند یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد؛ به طور مثال، « محقق ثانی » آن را « جایز » می داند. برخی دیگر نیز، آن را « غیرنافذ » می دانند که با « اجازه » شخص « مالک »، « صحیح » خواهد شد؛ لیکن به نظر، می رسد از آنجائی که در « وقف »، باید « قصد احسان و نیکوکاری » وجود داشته باشد، این امر با « فضولی بودن عقد وقف »، منافات دارد. لذا، « وقف فضولی » « صحیح » نخواهد بود.

د- « موقوف علیه »: رکن چهارم « وقف » وجود « موقوف علیه » است. « موقوف علیه » باید دارای شرایطی، باشد: 1- « موقوف علیه » باید « اهلیت تملک » داشته باشد؛ یعنی باید از کسانی، باشد که بتوانند « مالک » شوند. لذا، « وقف » برای « حیوانات »، « جایز » نیست؛ چون نمی توانند « عین موقوفه » یا « منافع » آن را « مالک » شوند. البته برخی از « فقهاء »، « وقف بر حیوانات » را در موارد خاصی، « جایز » می دانند؛ مثل « وقف بر کبوتران حرم « امام رضا (ع) » ». 2- در « وقف عام »، « موقوف علیه » باید « معلوم » و در « وقف خاص »، باید « معلوم » و « معین » باشد. هدف از « وقف »، استفاده از « موقوفه »، برای « منافع عام » یا « منافع خاص » شخص « موقوف علیه »، می باشد و هنگامی که « موقوف علیه » « مجهول » است، چنینی هدفی حاصل نمی شود. به همین دلیل، ماده 71 « قانون مدنی » مقرر می دارد: « « وقف » بر « مجهول »، « صحیح » نیست. » البته از آنجائی که « وقف » از « عقود مسامحه ای »، است، « معلوم بودن عرفی » یا « قابلیت معلوم کردن موقوف علیه » کفایت می کند؛ مشروط بر اینکه از « الفاظ » یا « قرائن » و « اوضاع و احوال خارجی »، بتوان آن را مشخص نمود. هر گاه در « وقف عام »، « موقوف علیهم » « معلوم » بوده؛ ولی « مصرف » آن « مجهول » باشد، « منافع مال موقوفه » صرف بر « مصالح عموم »، می شود؛ اما برخی نظر بر این، دارند که اگر قائل شویم که غرض از « وقف »، « خیرات » است. لذا، « وقف »ی که به صورت « مردد » هم، واقع می شود « صحیح » است و در صورت « مردد » بودن « موقوف علیه » در بین چند نفر، می توان « منافع » را « بالمناصفه » بین آنها، تقسیم کرد. بدیهی است تا جائی که امکانپذیر است، « دادرس » باید « رفع ابهام » نماید؛ به طور مثال، « امام خمینی (ره) » در « تحریرالوسیله »، می فرمایند: « 1- اگر مسلمانی « وقف » بر « فقراء »، نماید، منظور از « فقراء »، « فقرای مسلمان » خواهد بود. 2- اگر « کافر » « مال »ی را برای « فقراء »، « وقف » نماید، منظور « فقرای مذهب خودش » هست. 3- اگر « واقف » « شیعه » باشد، « وقف بر فقراء » منصرف به « فقرای شیعه »، است. 4- اگر « وقف » « فی سبیل الله » یا « بریات » باشد، در هر امری که « ثواب » داشته باشد، صرف خواهد شد. 5- اگر « وقف » بر « اقارب » و « ارحام »، گردد، باید از « عرف »، کمک خواست و اگر قید « الاقرب فالاقرب » شده باشد، به کیفیت طبقات « ارث »، خواهد بود. 6- اگر « وقف » بر « اولاد »، باشد، شامل « پسر »، « دختر » و « خنثی » خواهد بود و « منافع » بین آنها، « بالسویه » تقسیم می شود و اگر « وقف » بر « اولاد اولاد »، باشد، « اولاد پسر و دختر »؛ چه « ذکور » و چه « اناث » را شامل خواهد شد. 7- اگر « وقف » بر « ذریه »، باشد، شامل « پسران » و « دختران » و « اولاد » آنها، خواهد بود و تمامی درجات را شامل خواهد شد و فرض بر « تساوی »، است. 8- اگر « وقف » بر « اولاد » و « اولاد اولاد »، باشد، تمامی درجات را شامل خواهد شد. 9- اگر بگوید: « « وقف » نمودم. »، بر « اولاد؛ نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن »، شود، منظور « وقف » به ترتیب و در طول هم، خواهد بود. لذا، مادام که حتی یک نفر از نسل « مقدم »، وجود داشته باشد، نوبت به نسل بعد، نخواهد رسید. 12- اگر بگوید: « « وقف » بر « اولاد؛ طبقه بعد طبقه ». »، هر کدام که فوت کردند سهم او به فرزندش، میرسد و اگر « اولاد » او متعدد باشند، « بالسویه » بین آنها، تقسیم می شود و اگر یکی فوت کرد و فرزندی نداشته باشد، سهم او به سایرین که هم درجه هستند، برمی گردد. 13- اگر بگوید: « « وقف » بر « علماء »، کردم. »، منظور « علمای دین و شریعت » است و شامل « علمای طب و نجوم و غیره »، نمی شود. 14- اگر « وقف » بر « اهالی یکی از مشاهد »، شود، منظور « مقیمین » و « مجاورین »، خواهد بود و شامل « زوار » و « مسافرین »، نخواهد شد. 15- اگر « وقف » بر « مسجد »؛ به طور « اطلاق »، شود، « منافع » آن در « تعمیر » و « روشنائی » و « خدمت مسجد »، صرف خواهد شد و اگر چیزی زائد آمد، به « امام مسجد »، داده خواهد شد. 3- « وقف » برای فرد « معصیتکار »، نباشد؛ مانند « وقف » بر « صاحب مجالس قمار ». همچنین، « مسلمان » نمی تواند چیزی را بر « کافر حربی »، « وقف » کند؛ اگر چه از فرزندان و وابستگان او، باشد؛ ولی بر « کافر غیرحربی »، می توان « وقف » کرد. همچنین، مطابق ماده 66 « قانون مدنی »: « « وقف » بر مقاصد « غیرمشروع »، « باطل » است. » پس، اگر کسی « ملک » خود را درجهت « جاسوسی »، « قمار » و « امور خلاف شرع »، « وقف » کند، « وقف » وی « باطل » خواهد بود. « مرحوم سید محمدکاظم طباطبائی یزدی » می فرماید: « « وقف » بر « کافر حربی » هم، برای ترغیب او بر « خیر »، « جایز » است و « معصیت خداوند » نیست؛ زیرا از « بندگان خدا »، هستند؛ اما « وقف » بر « خوارج »، « جایز » نیست. « امام خمینی (ره) » می فرمایند: « ظاهرا، « وقف » بر « کافر غیرحربی » و « مرتد غیرفطری »؛ اگر از بستگان وی، باشد، « صحیح » است؛ اما « وقف » بر « کافر حربی » و « مرتد فطری »، « محل تأمل » است. » 4- « موقوف علیه » باید در زمان « وقف »، « موجود » باشد. اگر « طبقه اول » موجود باشد، ضرورتی ندارد که « طبقه دوم » به بعد، در زمان « عقد »، وجود داشته باشند. « طبقه دوم » به تبع « طبقه اول » که « واسطه حق » است، « صاحب حق » خواهند شد.  ماده 69 « قانون مدنی » مقرر می دارد: « « وقف » بر « معدوم »، « صحیح » نیست؛ مگر به تبع « موجود ». » منظور از « به تبع موجود »، کسی است که بعدا، از افراد « موجود »، به وجود می آید؛ مانند اینکه کسی « مال »ی را برای « خواهر »ش که وجود دارد، « وقف » نماید و مقرر دارد که پس از « خواهر »ش، « اولاد » او از « موقوفه »، « منتفع » شوند؛ در حالیکه هنگام « وقف »، « خواهر »ش فاقد « اولاد »، است. در « وقف بر جهت » و « وقف بر غیرمحصور » ( وقف عام )، وجود بالقوه « موقوف علیهم » کافی است؛ مثل « وقف بر دانشجویان دانشگاهی که هنوز، دانشجو نگرفته است. »؛ اما در « وقف خاص » که « موقوف علیهم » اشخاص « معین » و « محصور »ی هستند، « موقوف علیهم » باید در زمان « عقد »، وجود داشته باشند. مطابق ماده 70 « قانون مدنی »: « اگر « وقف » بر « موجود » و « معدوم »، معاً، واقع شود، نسبت به سهم « موجود »، « صحیح » و نسبت به سهم « معدوم »، « باطل » است. » در این جا، « وقف بر موجود » و « وقف بر غیرموجود »؛ با هم و در عرض همدیگر، واقع شده که « بطلان وقف » در مورد « معدوم »، سرایت به « موجود »، نمی کند و آن را « باطل » نمی سازد. برخی از « فقهاء »، « وقف بر حمل » را « باطل » می دانند. استدلال آنها بر این، است که « حمل » در حکم « معدوم »، است و برخی اعتقاد دارند که « حمل » دارای « اهلیت تملک »، نیست. « امام خمینی (ره) » نیز، « وقف بر حمل » قبل از تولد را « صحیح » نمی دانند؛ لیکن برخی معتقدند که با توجه به ماده 957 « قانون مدنی » که مقرر می دارد: « « حمل » از « حقوق مدنی »، « متمتع » می گردد؛ مشروط بر اینکه « زنده » متولد شود. » و « موقوف علیه واقع شدن » نیز، از مصادیق « حقوق مدنی »، است، لذا، « حمل » نیز، می تواند « موقوف علیه » واقع شود؛ مشروط بر اینکه « زنده » متولد شود.